مقدمه
امروزه با رشد پر شتاب گسترش جوامع انساني و افزايش جمعيت و همچنين توسعه دانش و آگاهي هاي بشري ، تقاضاهاي جديدي فرا روي آدمي قرار گرفته است .
محدوديت منابع طبيعي و بخصوص منابع غذائي و روند تدريجي گرم شدن زمين كه موجب افزايش خشكسالي ها و محدوديت منابع آبي گرديد . نياز به افزايش كميت و كيفيت مواد غذائي و بهبود بهره وري منابع طبيعي با استفاده از تكنولوژي هاي جديد را در جهت ارتقاء رفاه عمومي انكار ناپذير نموده است .
در ميان منابع غذائي موجود ، جايگاه منابع با منشأ حيواني بعلت ارزش كيفي بسيار بالاي آنها در سلامت انسان از جمله نقش پروتئين و ويتامينهاي حيواني بسيار برجسته است .و بدين دليل است كه امروزه تلاش تمام متخصصين صنايع دام و طيور در جهت ارتقاء بازدهي و كيفيت توليد دام و طيور با شناسايي عوامل مؤثر در كيفيت پرورش و بهداشت آنها معطوف گرديده است .
در گذشته با توجه به شكل سنتي پرورش دام و طيور نيازي در اين رابطه احساس نمي شد.زيرا گذشته از عدم شناخت پرورش دهندگان روستائي نسبت به اصول پرورش آنها، بعلت تنوع منابع غذائي و آزادي انتخاب دام و طيور در تأمين ماده غذائي مورد نياز، اصولاً نيازي به كنترل جيره غذائي و افزودن مكمل هاي مختلف وجود نداشت بطور مثال هيچگاه طيور سنتي در سيستم پرورش باز و در بستر طبيعي نياز به مكمل هاي كلسيم و فسفر پيدا نمي كردند اما با تغيير شكل توليد و تبديل آن به سيستم بسته و صنعتي ، كليه شرايط پرورش از جمله نوع مواد غذائي حرارت ، تهويه نور و غيره در منترل انسان قرار گرفت لذا شناخت تمام جزئيات نيازمنديهاي طيور و تأمين مناسب آنها ضروري گرديد . در مجموعه فرمول غذائي طيور نقش مواد معدني و بخصوص منابع فسفر و كلسيم از جمله دي كلسيم فسفات بسيار با اهميت اين تحقيق ، چگونگي توليد و ابعاد كيفيتي آن مورد بررسي قرار مي گيرد
اهميت كلسيم وفسفردر طيور :
اين دو عنصر مشتركاً در متابوليسم بخصوص در ايجاد استخوان دخالت دارند فسفر به همراه كلسيم با ايجاد فسفات كلسيم ماده معدني استخوان را تشكيل ميدهد علاوه بر اين فسفر در متابوليسم مواد چربي و قندي دخالت داشته و جزء تشكيل دهنده اسيدنوكلئيك بوده و براي فعاليت چندين آنزيم لازم است . عمل ديگر فسفر در انتقال كلسيم براي ساختن پوسته تخم مرغ است و كلسيم نيز در ايجاد استخوان و توليد پوسته تخم مرغ نقش اساسي دارد .
كلسيم جهت انعقاد خون نيز لازم بوده و همراه با سديم و پتاسيم براي ضربان طبيعي قلب و تعادل Ph ضروري است.
در جيره هميشه نسبت مناسب بين اين دو عنصر اهميت بيشتري از حضور هر يك از آنها به تنهائي دارد . كه اين نسبت در جيره طيور در حال رشد 1 به 5/0 است . كه در طيور تخمگذار تا 5/3 به 7/0 تغيير مي يابد و هرگونه كمبود فسفر وكلسيم ، يا نبودن نسبت مناسب و همچنين كمبود ويتامين D كه در متابوليسم آنها اهميت دارد سبب عوارض مهمي مثل نرمي استخوان ، نرمي پوسته تخم مرغ ، شكستگي استخوان ، فلجي و تلفات مي گردد .
فسفر و كلسيم در مواد غذائي طيور بخصوص در پودر ماهي و پودر گوشت به مقدار قابل توجهي وجود دارد اما بطور كلي نيازمندي طيور از مواد غذائي جيره تأمين نشده و نياز به افزودن مكمل هاي فسفر و كلسيم با استفاده از منابع داراي اين عناصر مي باشد .
2- منابع تأمين فسفر:
ازابتدا استفاده از پودر استخوان يا فسفريت در تأمين فسفر غذاي دام و طيور مورد توجه بوده است ولي امروزه در بيشتر كشورهاي دنيا كه توليد دام و طيور به شكل صنعتي رواج دارد ، فسفاتهاي .غير آلي به منظور تكميل رژيم غذائي و با هدف رشد سريع تر مورد استفاده قرار مي گيرد .
آنجه در نظر متخصصين تغذيه داراي اهميت است علاوه بر كميت فسفر ، ميزان فسفر قابل دسترس (available phosphorus )يافسفر قابل جذب در فرآورده است كه در منابع مختلف تفاوت مي كند .
بطور كلي منبع اوليه تأمين فسفر مي تواند يكي از موارد ذيل باشد :
الف ) منابع استخوان حيواني :
منابع استخوان در ايران به دو شكل در غذاي طيور استفاده مي گردند .
الف 1 ) استخوان خام چربي گيري شده :
در اين روش با استفاده از حرارت بخار آب و يا آب داغ چربيهاي اطراف استخوان را خارج نموده و استخوان را به شكل طبيعي و يابا هواي گرم خشك مي كنند ، سپس آن را آسياب كرده و مورد استفاده قرار مي دهند . فسفر تقريبي اين تركيب بين 7- 9 درصد و كلسيم آن 15- 20 درصد است .
الف 2 ) استخوان سوخته :
در اين روش استخوان را با آتش زدن و يا حرارت مي سوزانند . در اين حالت كليه مواد پروتئيني ، آلي و چربي از بين رفته و فقط مواد معدني باقي مي ماند. اگر چه اين روش در ايران نيز به شكل سنتي انجام مي گيرد اما بعلت از بين رفتن عوامل فسادپذير در صورت سوخته شده كامل و عدم آلودگي ثانويه مي تواند يك منبع ارزشمند و قابل توجيه براي جيره طيور محسوب گردد . البته بايد توجه داشت كه آناليز كلسيم و فسفر در استخوانهاي مختلف قدري متفاوت است و لذا بهتر است پس از آناليز شيميايي در فرمول استفاده گردد .
معمولاً ميزان فسفر اين منبع بين 12- 16 درصد و كلسيم آن بين 23- 30 درصد متغير است .
ب ) خاك فسفات يا آپاتيت :
اين تركيب با فرمول شيميايي تقريبي8o2p3ca2ca. بصورت سنگ معدني در اقصي نقاط جهان يافت مي شود در ايران نيز معادن متعددي در اين زمينه وجود دارد (پيوست 1) كه استخراج صنعتي آن در معدن آسفوردي يزد در حال انجام است .
درصد فسفر معدن آسفوردي 33- 37% برحسب 5o2P است كه در حال حاضر جهت توليد كودهاي كشاورزي مورد استفاده قرار مي گيرد .
اين خاك در كشورهاي پيشرفته به چندين روش جهت استفاده در خوراك دام و طيور فرآوري مي گردد .
روش اول : موسوم به فلوئورگيري فسفات است كه طي آن در حرارتهاي بالاي 1000 درجه سانتيگراد وباافزودن كربنات سديم و اسيد فسفريك ضمن كاهش فلوئور و افزايش فسفر ، قابليت استفاده فسفر آن را نيز افزايش داده و محصولي بنام deflourinated phosphateتوليد مي كنند .
روش دوم : استخراج اسيد فسفريك از خاك فسفات و تبديل مستقيم آن به دي كلسيم فسفات و يا تغليظ آن به اسيد فسفريك صنعتي جهت استفاده در توليد كودهاي كشاورزي و دي كلسيم فسفات است .
ج ) اسيد فسفريك :
اسيد ارتو فسفريك يا 4po3H يكي از منابع مهم تأمين فسفر دام و طيور است كه بدليل حجم توليد گسترده ، سهولت استفاده در صنايع تبديلي وثبات آناليز و كيفيت در سطح وسيعي در جهان مورد استفاده قرار مي گيرد . و بطور كلي به دو روش قابل توليد است.
روش اول: ( Electrothermal phosphorus manufacture ) است كه فسفر در كوره هاي الكتريكي از خاك فسفات جدا شده و پس از اكسيداسيون و سپس محلول كردن در آب به اسيد فسفريك تبديل مي شود . مزاياي اين روش توليد اسيد با كيفيت بالا و ناخالصي ناچيز است كه معمولاً به عنوان اسيد فسفريك نوع غذائي استفاده مي گردد ولي بعلت هزينه توليد بسيار بالا و حجم توليداندك آن قابل توجه نيست .
روش دوم :يا wet process است كه طي آن با واكنش اسيد سولفوريك يا ساير اسيدهاي معدني بر خاك فسفات ، اسيد فسفريك آزاد شده و در مراحل مختلف فلوئورگيري ، خالص سازي گرديده و تا 255p 60- 50 درصد تغليظ مي گردد.
اين اسيد متعاقباً مي تواند در طرح هاي توليد انواع كودهاي فسفاته فسفاتهاي سديم و يا دي كلسيم فسفات مورد استفاده قرار گيرد .
در ايران صنايع پارچين وابسته به وزارت دفاع اسيد فسفريك نوع اول و پتروشيمي بندر امام نوع دوم را توليد مي كند ولي واحد اسيد فسفريك بندر امام به علت فرسودگي ماشين آلات و مقدار اندك توليد و عدم توانايي در استفاده از خاك داخلي قادر به پاسخگويي به نياز كشور نبوده و سالانه صدها هزار تن اسيد فسفريك صنعتي از كشورهاي آفريقائي وارد كشور مي گردد .
اسيد فسفريك در توليد مكمل فسفر و كلسيم دي كلسيم فسفات در جهان و ايران استفاده مي شود كه تركيب مونوكلسيم فسفات با فرمول شيميايي 2(4Hpo )ca و فسفر حدود 22 درصد ، از نظر توليد و كنترل كيفي مشابه دي كلسيم فسفات بوده و بعلت توليد و مصرف محدود در اين تحقيق مورد بررسي قرار نمي گيرد .
3- تعريف دي كلسيم فسفات :
دي كلسيم فسفات يك تركيب شيميايي سنتيك بصورت پودر سفيد رنگ با PH اسيدي تا خنثي به فرمول شيميايي CaHpo4 به انواع هيدرات ، مونوهيدرات و دي هيدرات است كه از تركيب اسيدارتوفسفريك و كربنات كلسيم بوجود مي آيد .
اين تركيب امروزه بطور وسيعي در غذاي دام و طيور بعنوان مكمل فسفر و كلسيم استفاده ميگردد .
نوع غذائي آن نيز با استفاده از اسيد فسفريك غذائي در خمير دندان ، بكينگ پودر و بخش داروئي استفاده مي شود .
4- روش توليد :
توليد دي كلسيم فسفات به روش سنتي و صنعتي مي تواند انجام شود .
الف ) روش ابتدائي و سنتي :
در اين روش اسيد فسفريك تصفيه نشده در حوضچه هاي سيماني روي آهك پودر شده ، كربنات كلسيم ، پودر سنگ و يا آب آهك ريخته شده و با بيل و چنگك هم زده مي شود براي هم زدن ممكن است از همزن برقي نيز استفاده گردد . پودر نيمه خشك حاصله پس از خشك كردن آسياب مي شود اگر از آب آهك استفاده بشود دي كلسيم فسفات به شكل شير آبه رقيق ايجاد مي گردد كه با آبگيري آب اضافي و پس از خشك و آسياب كردن بسته بندي مي گردد .
اشكالات مهم روش سنتي در عدم كنترل كيفي مواد اوليه ، تغيير نسبت هاي مواد اوليه و نهايتاً آناليز شيميايي متفاوت ، ايجاد واكنش ناقص بين مواد اوليه و عدم كنترل محصول در كليه مراحل توليد از جمله در خشك كن مي باشد .
ب ) روش استاندارد و صنعتي :
در اين روش ابتدا مواد اوليه هر يك كنترل و آماده سازي شده و سپس در شرايط استاندارد واكنش داده شده و به محصول تبديل مي گردند .
شرح هر يك از مراحل بدين ترتيب است :
ب 1 ) آماده سازي اسيد فسفريك .
اسيد فسفريك معمولاً از نوع صنعتي جهت مصارف عمومي و كود شيميايي وارد كشور مي گردد . اين تركيب به علت فلوئور و ناخالصي هاي بيش از حد مجاز مستقيماً قابل استفاده در خط توليد نيست لذا ابتدا بايد از مرحله تصفيه فيزيكو شيميايي عبور نمايد .
در ابتدا فلوئور به روشهاي مختلفي از جمله تبخير به شكل HF با تزريق بخار و هواي داغ و يا ترسيب بصورت كمپلكس 4 SiF 2 Na با استفاده از مواد سيليسي و سود خارج ميشود.
فلوئور اسيد وارداتي معمولاً بين 5/0 – 2 درصد است كه بايستي به زير 2/0 درصد كاهش يابد .
در مرحله بعدتصفيه عناصر سنگين و معلق صورت مي گيرد – اسيد فسفريك برحسب منشاء توليد مي تواند داراي عناصري ناخالص مضر مانند سرب آرسنيك ، سلنيوم ، كادميوم ، آهن ، جيوه ، روي ، منگنز ، آنتيموان و كلر باشد كه در اين مرحله پس از افزودن مواد شيميايي خاصي ترسيب ناخالصي ها صورت گرفته و توسط فيلتراسيون تصفيه مي گردد .
ب 2 ) آماده سازي منابع كلسيم دار
منابع كلسيم دار در ايران بوفور و در همه جا وجود دارند . ولي آنچه كه در استفاده از اين منابع مهم است فقدان ناخالصي مضر براي طيور و يا مصرف كننده بعدي است .
بطور مثال آهك داراي مقادير زيادي (بين 60 – 70% ) كلسيم است ولي بخاطر استفاده از سنگهاي ارزان قيمت داراي عيار زير 90 درصد مي تواند داراي درصد قابل توجهي از جمله منيزيم، تركيبات آهن ، سرب ، كادميوم جيوه ارسنيك و كبالت باشد .
بسياري از سنگهاي كربنات بصورت دولوميتي بوده كه مقادير قابل توجهي منيزيم دارد و سبب عوارض مهمي در طيور مي گردد .
تنها منبع قابل تأييد در ساخت دي كلسيم فسفات ، سنگهاي كلسيت با خلوص حدود 99 درصد است كه منيزيم آن كمتر از 5/0 درصد بوده و ساير عناصر مضر آن كمتر از حد مجاز مي باشد .
اين سنگ درخط پودر سازي به شكل پودر يكنواخت با .مش 150 – 200 خرد شده و به واحد توليد فسفات منتقل مي گردد .
ب 3 ) فرايند توليد :
اسيد فسفريك تصفيه شده در سيستم ميكسر بچ يا پيوسته روي كربنات كلسيم ميكرونيزه اسپري گرديده و در طي زمان مناسب واكنش شيميايي با خروج گاز 2co وo2H : تشكيل4caHpo صورت مي گيرد .
پس از واكنش اوليه اين ماده با عبور از دستگاههاي ديگر كه عمل گرانول سازي را انجام مي دهند ، به سيستم خشك كن دوار منتقل گرديده و با هواي گرم كنترل شده ، خشك شدن انجام مي شود .
كنترل حرارت در اين مرحله بسيار مهم است زيرا حرارت بيش از حد سبب سراميكي شدن محصول و كاهش قابليت حل آن مي گردد . فسفات پس از خشك كن به سرد كن و سپس به بخش دانه بندي و بسته بندي وارد شده و در كيسه هاي پروپلين لامينه بسته بندي مي شود .
5- كنترل كيفي دي كلسيم فسفات :
با توجه به وجودمحصولات مختلف داخلي و وارداتي اطلاع از اصول بررسي كيفيت اين محصول ضروري است كه بطور مشروح مورد بررسي قرار مي گيرد .
اگر چه ارزيابي محصول دي كلسيم فسفات بدون اطلاع از نوع مواد اوليه و كيفيت آن ، تكنولوژي توليد ، ماشين آلات استفاده شده و مهارت پرسنل توليد چندان دقيق بنظر نمي رسد ولي بلحاظ اينكه عموم مصرف كنندگان دسترسي به اينگونه اطلاعات ندارند لذا بايستي اصول مهم كيفيت محصول در خارج از پروسه توليد و در يك آزمايشگاه آناليز شيميايي قابل طرح واجرا باشد . رئوس موارد مطرح در كنترل كيفي دي كلسيم فسفات بدين شرح است .
الف ) رطوبت ( moisture ) :
ميزان رطوبت محصول نبايستي از 3% تجاوز كند ، رطوبت بالاتر ضمن ايجادچسبندگي و كلوخه كردن محصول سبب تجزيه تدريجي دي كلسيم فسفات به تري كلسيم فسفات و كاهش كيفيت آن مي گردد .
ب ) فسفر كل ( Total phosphorus ) :
مقدار درصدفسفركل در ارزيابي فسفات بخصوص از بعد اقتصادي مهم است . بطور كلي منابع فسفردار نسبت به منابع كلسيم دار گران و كمياب تر هستند و لذا ميزان فسفر نقش مهمي در قيمت تمام شده دي كلسيم فسفات دارد .
بطور مثال يك كيلوگرم دي كلسيم فسفات با بهاي تقريبي 12000 ريال حاوي 17 درصد فسفر با حدود ارزش هر درصد 700 ريال و 23 درصد كلسيم با حدود ارزش هر درصد 10 ريال است . بنابراين درتقلبات دي كلسيم فسفات سعي بر كاهش فسفر و افزايش كلسيم وجود دارد طبق ضوابط حداقل فسفر كل بايستي 17 درصد باشد .در آزمايشگاه تعيين درصد فسفر با استفاده از روش اسپكتروفتومتري و استفاده از كمپلكس موليبدووانادات آمونيوم با دقت نسبتاً بالا انجام مي گيرد .
ج ) فسفر قابل استفاده ( available phosphorus ) :
فسفر در تركيبات فسفردار به دو شكل وجود دارد يكي به صورت فسفر ارتو كه در تركيب اسيد فسفريك و نمكهاي آن است و قابليت استفاده آن براي طيور بالا مي باشد و ديگر بصورت متا ، پارا - پلي فسفات و يا پيروفسفات . مثل تركيب فسفر در آپاتيت كه در طيور قابل استفاده نيست .
نوع ديگري از فسفر در گياهان بصورت باند شده با اسيد فيتيك وجود دارد كه بعلت محدوديت آنزيم فيتاز در طيور قابليت استفاده پاييني دارد .لذا اين آزمايش براي تعيين ارزش فسفر موجود در منبع فسفردار بسيار ضروري است .
در آزمايشگاه براي تعيين ميزان قابل استفاده بودن فسفر در طيور از آزمايش قابليت حل در اسيد فسفريك و آب استفاده مي كنند . هر چه ميزان اين معيار بالاتر باشد ارزش بيولوژيكي فسفر محصول بالاتر و قابليت استفاده بيشتري براي طيور دارد . حداقل اين معيار در دي كلسيم فسفات بايد بيش از 85 درصد باشد كه در دي كلسيم فسفات خوب معمولاً بيش از 90 درصد است . درصدهاي پايين تر از مجاز اين معيار مي تواند بيانگر استفاده از منابع نامناسب فسفر مثل خاك فسفات ، كود شميايي فسفاته و يا سراميكي شدن فسفات در خشك كن باشد .
با مقايسه درصد فسفر حاصله از اسپكتروفتومتري فسفات هضم شده با اسيد كلريدريك ( فسفركل) و اسيد سيتريك ( فسفر در دسترس ) ارزش بيولوژيك فسفات مشخص مي گردد .
د ) كلسيم :
درصد كلسيم در دي كلسيم فسفات با درصد فسفر بطور معكوس افزايش يا كاهش مي يابد . با افزايش ميزان فسفر ، كلسيم فسفات كم شده و بالعكس ، همچنين در صورت استاندارد بودن مقدار فسفر ، ميزان كلسيم مي تواند گوياي چگونگي توليد دي كلسيم فسفات باشد . استفاده از آهك بجاي كربنات كلسيم درصد كلسيم را تا 30% افزايش مي دهد . كاهش كربنات كلسيم مي تواند بعلت واكنش ناقص در پروسه توليد بعلت سايز درشت كربنات كلسيم و يا نامرغوب بودن منبع كربنات كلسيم مثل دولوميتي بودن آن باشد . مقدار مجاز كلسيم در فسفات بين 23- 27 درصد است .
سنجش ميزان كلسيم در آزمايشگاه با استفاده از ترسيب كلسيم و تيتراسيون با پرمنگنات استاندارد انجام مي شود.
ه ) مواد نامحلول در اسيد :
در آزمايشگاه جهت تجربه شيميايي دي كلسيم فسفات آن را با اسيد كلريد ريك هضم مي كنند در اين حالت كلسيم از اسيد فسفريك جدا شده و بصورت كلر و كلسيم محلول در مي آيد ، اسيد فسفريك هم آزاد شده و محلول مي شود لذا اصولاً مواد نامحلول در اسيد نبايد وجود داشته باشد اما در صورت هرگونه ناخالصي در اسيد فسفريك و كربنات كلسيم مصرفي ، مواد نامحلول در اسيد افزايش يافته كه اين ميزان از 1% دي كلسيم فسفات نبايد بيشتر گردد.
درصد مواد نامحلول پس از فيلتر كردن محلول هضم شده فسفات با كاغذ صافي و توزين آن مشخص مي گردد .
و ) فلوئور :
اين عنصريكي از مهمترين ناخالصي هاي فسفات و از موارد تعيين كننده در ارزيابي دي كلسيم فسفات محسوب مي گردد . اين ماده از دو منبع ماده اوليه اسيد فسفريك و كربنات كلسيم مي تواند وارد فسفات گردد اما احتمال ورود از طريق اسيد فسفريك بعلت وفور آن در سنگهاي آپاتيت بسيار بيشتر است .
حداكثر مجاز فلوئور در فسفات 1% ميزان فسفر است مثلاً در دي كلسيم فسفات با 17 درصد فسفر حداكثر مجاز 17/0% يا ppM 1700 است . اندازه گيري فلوئور در آزمايشگاه با استفاده از دستگاه ( Ion selective Electrode(ISE با الكترود ويژه فلوئور صورت مي گيرد .
فلوئور از دو جنبه در دي كلسيم حائز اهميت است در وهله اول فلوئور بعنوان يك ماده مسموميت زا و مضر در طيور مطرح است كه با اثر تجمعي خود بتدريج در بدن و استخوان جمع شده و سبب بزرگ شدن و بدشكل شدن استخوانها – كاهش رشد، كاهش اشتها و كاهش بازدهي غذا و توليد مي گردد .
اما جنبه ديگر اهميت آن به لحاظ زيست محيطي و ورود در چرخه طبيعت ، آلودگي منابع خاك ، آب و هوا مي باشد . امروزه در طبيعت آلودگي آبهاي زيرزميني به فلوئور از طريق كودهاي كشاورزي ، كود و فضولات طيور و صنايع مختلف از مشكلات محيط زيست بشمار مي رود . افزايش ميزان فلوئور در آب مصرفي ، هوا و محصولات كشاورزي سبب اثرات سوء روي دندانها و عوارض استخواني در انسان مي گردد .
ز ) ازت :
با توجه به فراواني كودهاي كشاورزي فسفاته مثل فسفات آمونيوم و احتمال تقلبات وارد كردن اين مواد در دي كلسيم فسفات كنترل ميزان ازت از كنترل هاي رايج در فسفات است . اين درصد بايد در حد صفر باشد .
استفاده از اين كودهاي فسفاته ضمن ايجاد عوارض مربوط به ازت در طيور بعلت ناخالصي هاي رايج در كودهاي كشاورزي شامل فلوئور و عناصر سنگين بيش از حد استاندارد غيرمجاز شمرده مي شود .
ح ) فلزات سنگين و ساير ناخالصي ها :
دي كلسيم فسفات از طريق مواد اوليه مصرفي ( اسيد فسفريك و كربنات كلسيم) مي تواند حاوي عناصرمضري مثل سرب ، ارسنيك ، كادميوم ، نيترات ، جيوه ، آهن ، آنتيموان باشد كه اين عناصر ضمن ايجاد عوارض در طيور و اثرات مسموميت سازي و در نتيجه كاهش رشد ، كاهش توليد و كاهش بازدهي بعلت تجمع در بافتهاي بدن بخصوص كبد از نظر بهداشت انسانها نيز حائز اهميت است . و لذا كنترل آن در مواد اوليه مصرفي و محصول نهائي لازم است .
مقادير مجاز هر يك از اين عناصر در جداول تهيه شده توسط اداره استاندارد ايران و سازمان دامپزشكي كشور آورده شده است
اميد آنست بررسي ارائه شده بتواند دور نمايي از وضعيت توليد دي كلسيم فسفات در ايران را به متخصصين دام وطيور ارائه نمايد.
منابع :
سلیمی – م : فارماکولوژی دامپزشکی : انتشارات دانشگاه تهران
مارش – هـ : بیماری های گوسفند (نیوسام ) ترجمه دکتر حسینیون ؛ دکتر حجازی، انتشارات شرکت سهامی چهر